‘Jong in oorlogstijd.’ Dat is dit najaar het thema van het programma Vrijheid.
Van september tot 20 november, de Dag van de Rechten van het Kind, zijn er in het Rijk van Nijmegen diverse evenementen die aandacht vragen voor de verhalen van kinderen in oorlogstijd. Een weerslag daarvan vindt u in deze krant, met verhalen, foto’s, tekeningen en dagboekfragmenten.

In het programma en de uitgebreide agenda zijn ook de evenementen opgenomen in het kader van de herdenking van Market Garden en de bevrijding van Nijmegen, 79 jaar geleden. Zoals de Waaloversteek in Nijmegen en de Vrijheidsmarkt bij het Vrijheids­museum in Groesbeek.

In de reeds uitgegeven Vrijheidskrant komen daarnaast jongeren aan het woord die niet door een oorlog bedreigd worden. Ze denken er wel over na en hebben iets te zeggen over vrede, vriendschap en vrijheid.

Bekijk 

De Pontoon Group ’40-’45 maakt op zondag 17 september de Waaloversteek bij Nijmegen, net als de geallieerden dat in september 1944 deden. “We laten zo goed mogelijk zien hoe het toen is gegaan”, vertelt initiatiefnemer Dennis Kiekebos.

Een beetje een aparte hobby is het misschien wel. Het zo getrouw mogelijk naspelen van historische gebeurtenissen uit de Tweede Wereld­oorlog. Met het juiste materieel en de juiste kleding. Het is een wereld op zich, weet Dennis Kiekebos uit Medemblik inmiddels. “Dan sta je opeens bij iemand in een schuur en loop je tegen een veldkeuken of oude pontonbrugdelen uit de Tweede Wereldoorlog aan”, lacht hij.

Kiekebos heeft een grote passie voor pontonbruggen, die snel en effectief worden gebouwd om een oever­verbinding tot stand te brengen. Hij is sowieso breed geïnteresseerd in de Tweede Wereldoorlog. “Die oorlog ligt inmiddels bijna tachtig jaar achter ons, maar heeft nog steeds impact op ons leven nu. De geschiedenis is enorm bepalend geweest.”

Hij is aangestoken door zijn schoonfamilie. “Mijn schoonvader kocht ooit een oude legerauto en langzaamaan is daar steeds meer bij­gekomen. Het oude materieel moest vaak gerestaureerd worden. Ook gingen we vaak met familie naar evenementen waar voertuigen uit de Tweede Wereldoorlog te zien waren. Sinds 2016 zijn we ook een re-enactment groep, waarbij we in de huid kruipen van de soldaten en engineers van toen. We laten de geschiedenis zien, we beelden uit hoe het vroeger was.”

De Pontoon Group ’40-’45 is uitgegroeid tot een hechte club van amateurs die zich met ziel en zaligheid inzetten om de geschiedenis tot leven te brengen. “Er zijn veel jongeren bij tussen de 15 en 35 jaar, daar ben ik wel trots op”, zegt Kieke­bos. Samen restaureren, bouwen én historische gebeurtenissen herdenken door die na te doen: er gaat ontzettend veel tijd in zitten. “De één is gek van techniek en wil het oude materieel herstellen, terwijl de ander juist een passie heeft voor de geschiedenis en historische kennis. Die combinatie maakt dat we echt wat moois kunnen neerzetten.”

Regelmatig doen ze als groep mee aan een evenement, zoals binnenkort de Waaloversteek in Nijmegen. En dat is niet zomaar een kwestie van het materieel ergens heen rijden. “We bereiden ons heel goed voor, we verdelen de taken net als vroeger. De deelnemers komen uit heel Europa. We kijken ook naar de uniformen en wapens. Alles moet kloppen. En we verdiepen ons in persoonlijke verhalen. Voor de Waalcrossing is mijn zwager nu bijvoorbeeld bezig met het verhaal van militair dominee Delbert Kuehl, die bij de oversteek aanwezig was. Hij was geen soldaat: normaal gesproken stak hij als dominee de gewonden een hart onder de riem of zorgde hij voor de overledenen. Hij heeft veel betekend voor de manschappen.” Kuehl heeft de oversteek en de oorlog overleefd. Hij overleed in 2010.

In 1944 staken 260 soldaten van de 82e Airborne Divisie in 26 canvasboten de Waal over, van Nijmegen richting Arnhem, als onderdeel van operatie Market Garden. De meeste soldaten hadden amper of geen roei-ervaring en konden niet zwemmen. De stroming was sterk waardoor de oversteek moeizaam ging. Vanaf de overkant werden ze beschoten door de Duitsers en er ontstond grote chaos. Er raakten veel soldaten gewond en 48 mannen werden gedood. Ondanks die grote verliezen slaagden de bevrijders erin om de bruggen bij Nijmegen te veroveren.

Op het eiland Veur Lent zijn er in het weekend diverse activiteiten rondom de Waalcrossing.
Op zondag 17 september steekt de Pontoon Group ’44-’45 om 14.00 uur met vijftien boten en zo’n 200 deelnemers de Waal over. Voor meer informatie zie: 

Historische Waaloversteek nagespeeld bij Nijmegen

Foto: Een Nijmeegse Pater Karmeliet ontfermt zich op de oprit van de Waalbrug over een gewonde Duitse soldaat.

Zware gevechten. Huizen die in vlammen opgaan. Burgers die naar de schuilkelders vluchten. Een wijkzuster die door een Duitse soldaat langs versperringen geholpen wordt, op weg naar een bevalling. Een jongetje dat stoer naast een Amerikaanse militair loopt, diens helm op zijn koppie. Beelden van de felle strijd in de Nijmeegse binnenstad in september 1944. Ze komen mogelijk terug op een muurschildering op De Lindenberg Cultuurhuis.



Het zijn heftige, verwarrende tijden in september 1944 in Nijmegen. Er wordt volop gevochten om de Waalbrug en de spoorbrug. Het is om die bruggen te doen, als Amerikaanse parachutisten op zondag 17september 1944 landen bij Groesbeek, als onderdeel van de operatie Market Garden. Hiermee willen de geallieerden alle bruggen over rivieren en kanalen tussen België en Arnhem binnen een dag in handen krijgen, om via deze route op te trekken naar het Duitse Ruhrgebied. Er landen niet alleen bij Groesbeek parachutisten, maar bijvoorbeeld ook bij Grave en Oosterbeek, om respectievelijk de bruggen over de Maas en de Rijn te veroveren.


De opmars van de Amerikanen naar Nijmegen verloopt redelijk soepel. Eenmaal in de binnenstad stuiten zij op hevige tegenstand van het Duitse leger. Dat steekt in het centrum hele huizenblokken in brand om vrij schootsveld te krijgen. De Duitsers willen de verkeersbrug en de spoorbrug koste wat het kost behouden. Ze verdedigen die met zwaar materieel. Er volgen hevige en bloedige gevechten. Pas als de Amerikanen op 20 september met canvasbootjes de Waal oversteken en de bruggen vanaf de noordzijde aanvallen, wordt de strijd beslecht. De Amerikanen krijgen beide bruggen in handen, Nijmegen is bevrijd.
Op dat moment hebben Duitse tanks de Arnhemse Rijnbrug al heroverd op de Engelsen. Zo raakt het doel van Market Garden, een vrije opmarsroute richting Duitsland, alsnog buiten beeld.

Lindenberg Cultuurhuis aan de Ridderstraat in Nijmegen ligt pal in het gebied waar toen zwaar gevochten werd. In het kader van het project ‘Waalpaintings’ is nu op een gevel van dit gebouw een grote muurschildering of mural gedacht over Market Garden. ‘Waalpaintings’ is een project van Radboud Institute for Culture and History, met als doel om de rijke, maar vaak niet langer zichtbare stadsgeschiedenis van Nijmegen weer zichtbaar te maken via muurschilderingen in de stad. Zo zijn er eerder murals aangebracht over onder meer de Romeinse tijd, Karel de Grote, de Vrede van Nijmegen en de Vierdaagse.

Kunstenaar Gerco Hiddink van Studio Hartebeest is gevraagd de muurschildering over Market Garden voor zijn rekening te nemen. Het eerste ontwerp is nu klaar en rijp om gepresenteerd te worden. De werkelijke schildering wordt in september en oktober aangebracht.

Hiddink over de totstandkoming van zijn werk: “Market Garden was natuurlijk een heftige periode, met zware strijd. Maar we willen geen bloedig tafereel op De Lindenberg. Daar komen immers veel kinderen. Natuurlijk moeten de luchtlandingen en de gliders terugkomen op de schildering, maar in de verte. Je kijkt van noord naar zuid. En de Waaloversteek. Maar ook details, zoals over dat jongetje met die soldaat. Er gebeurde veel, er is veel te zien. Het wordt een grafisch beeldverhaal.”

Gerco Hiddink: ‘Uitgangspunt voor de muurschildering vormen de vele ooggetuigenverslagen die tijdens en vlak na operatie Market Garden zijn opgetekend. Want naast een militaire operatie was Market Garden voor gewone Nijmegenaren een gebeurtenis van haast apocalyptische proporties. Terwijl boven de grond in de brandende straten een felle strijd werd uitgevochten tussen geallieerde en Duitse soldaten, zaten onder de grond in de vele schuilkelders de burgers in angstige afwachting van het verloop van de strijd. Waarbij op ieder moment een voltreffer op hun kelder een eind aan het leven zou kunnen betekenen. Voor de muurschildering zijn veel historisch beelden als referentie gebruikt.’

Foto: Nijmeegse burgers zoeken beschutting in de schuilkelder van het Sint Canisiuscollege.


Voor meer informatie over de muurschildering zie: www.vrijheidregionijmegen.nl
Voor meer informatie over de Nijmeegse muurschilderingen zie: 

Muurschildering over Market Garden

Foto: Polina legt haar handen op de muurschildering van de Vrijheidsboom, die de Oekraïense vluchtelingen en omwonenden samen hebben gemaakt.

Oekraïense familie verlangt in opvangwijk Beuningen naar een ‘gewoon’ gezinsleven


In een andere tijd of op een andere plaats zou het gezin Buzivski er één als zovelen zijn geweest. Na de geboorte van Polina (nu vier jaar oud) werkte Irina (nu 33) als huisvrouw, terwijl haar man Slava geld verdiende als IT-ontwikkelaar. In de eerste jaren van Polina’s leven was er voorspoed; tegen het einde van 2021 besloot het stel zijn appartement te verkopen en op zoek te gaan naar iets meer permanents.


Het huisje-boompje-beestje-leven waar zo veel jonge ouders van dromen, stond aan de horizon, ongecompliceerd en vreedzaam. Maar dit bestaan zou nooit gestalte krijgen, want het speelde zich af in de schaduwen van een ontluikende oorlog en in een stad die gedoemd was de overweldigende destructiviteit als geen ander te ondergaan: Marioepol, in de Donbas.

In de nacht van 24 februari 2022 werd Irina wakker van gehuil en gestommel. “Ik dacht eerst dat er misschien iets met Polina was, maar ik realiseerde me al snel dat het de stemmen waren van de buren”, vertelt ze. “Naast ons woonde een gezin met vier kinderen. Ik begreep niet waarom ze midden in de nacht zo veel lawaai maakten.” Pas toen ook Slava wakker werd en nietsvermoedend op zijn telefoon keek, de explosies in de verte langzaam hoorbaar werden en Irina’s vader in paniek opbelde, daalde de onwaarschijnlijke werkelijkheid in: de buren gingen vluchten, want slechts vijftig kilometer verderop was het Russische leger de grens overgestoken. Opeens was het oorlog. “Het was totaal onwerkelijk”, aldus Irina. “Ik had dit in al die jaren niet zien aankomen.”

In de chaos van de eerste paar dagen was de familie aangewezen op hoop. Irina en Slava wilden vluchten, maar waren bang dat ze Polina daarmee in gevaar zouden brengen. Vanuit het centrum van Marioepol leek de oorlog in eerste instantie ver weg. Helaas werd al gauw duidelijk dat het stadscentrum niet gespaard zou blijven; het luchtalarm ging vaker af en de familie bracht steeds meer tijd door in schuilkelders.
Toen Irina op 16 maart hoorde dat een nicht met drie auto’s uit de stad zou vertrekken, besloot ze mee te gaan, samen met Slava en Polina. In drie uitpuilende auto’s reisden ze af naar de stad Dnipro. “Ik moest in een andere auto zitten dan Polina. Dat was beangstigend”, vertelt Irina. In de West-Oekraïense stad Rivne besloot zij om Slava achter te laten en naar het buitenland te vluchten. Tranen verschijnen in haar ogen als ze terugdenkt aan het afscheid van haar man. “Ik was bang dat ook Belarus binnen zou vallen”, legt ze haar keuze uit. “Bovendien ligt er bij Rivne een kerncentrale. Het was te riskant.”
Via gevestigde vluchtelingenroutes kwamen Irina en Polina terecht in Warschau, waar ze een vlucht naar Nederland boekten. “Slava’s zus woont in Nijmegen met een Neder­landse man en drie kinderen”, aldus Irina. “Zij hebben ons opgevangen, en dankzij hen konden we zes maanden later op het Asdonck terecht.” Na enkele maanden maakten ook Slava’s ouders, Valentina en Valerii, hun reis naar Nijmegen. Zij wonen net als Irina en Polina op het Asdonckterrein.

Wennen aan het nieuwe normaal is moeilijk voor de familie Buzivski. De sfeer op het Asdonck is gemoedelijk, maar hun lotgenoten voelen niet als vrienden. “Het zijn hooguit kennissen”, vertelt Irina. “Er heerst toch een bepaalde afstandelijkheid.” Valentina en Valerii besteden hun tijd door op Polina en hun andere kleinkinderen te passen. Dankzij alle hulp kan Irina focussen op het vinden van werk. Ze spreekt goed Engels en Nederlands, maar “nog niet goed genoeg om aan de slag te kunnen.” Daarom blijft ze de taal leren. In een nabije bibliotheek kunnen Oekraïners hun Nederlands oefenen met een groep Nederlandse vrouwen. Irina: “Een van die vrouwen is nu een goede vriendin. We praten elke dinsdag.”

Polina gaat naar school, maar daar gaat het nog niet zo goed. “Ze kan maar moeilijk aansluiting vinden bij de andere kinderen omdat ze de taal niet spreekt. Ze wordt er heel verlegen van”, legt Irina uit. En dat terwijl de kleuter in gesprek met haar familieleden uiterst geanimeerd en levendig is. “Hopelijk wordt het beter als we hier langer zijn”, aldus Irina.
Over vermaak in huis hoeft Polina zich in ieder geval geen zorgen te maken. De woonkamer ligt bezaaid met allerlei soorten speelgoed en spelletjes, en het meisje loopt steevast rond met een pop of speelgoeddier in haar hand. “Veel van deze dingen hebben we gekregen van mensen uit de buurt”, vertelt Irina. “Dat was echt heel fijn. Het maakte het makkelijker voor Polina om aan dit leven te wennen. Ik ben de Nederlanders ontzettend dankbaar voor hun gastvrijheid en behulpzaameid.”

De familie heeft Slava sinds het begin van de oorlog twee keer kunnen zien in Lviv, waar hij nu gestationeerd is. Hij werkt daar als IT’er voor de Oekraïense krijgsmacht. “Polina blijft vragen wanneer we teruggaan naar huis.” Irina schiet weer vol als ze erover vertelt. Het huis bestaat niet meer; het appartement, dat Irina en Slava één dag voor de invasie te koop hadden gezet, ligt nu volledig in puin. Teruggaan lijkt onmogelijk, vertelt Irina. “Het liefst wil ik dat Slava hiernaartoe komt en dat we samen hier kunnen wonen. In Nederland kan Polina naar een goede school gaan en in veiligheid opgroeien.” Dat verlangen naar een ‘gewoon’ gezinsleven brandt nu nog feller dan ooit.


Foto: Polina met haar moeder Irina en haar grootouders , met de bagage waarmee ze een jaar terug in Beuningen aankwamen.

Sinds september 2022 wonen er ongeveer 210 Oekraïners op de noodopvanglocatie het Asdonck in Beuningen. Het gaat om ruim 150 volwassenen en ruim 50 kinderen. Zij zijn gevlucht omdat hun eigen land niet veilig meer is. Op het Asdonckterrein staan 41 chalets, voor maximaal 220 personen.
De gemeente Beuningen helpt deze vluchtelingen met leefgeld, onderwijs en het vinden van werk. Velen zijn inmiddels aan de slag, ze volgen taalles en de kinderen gaan naar school. Vrijwilligers helpen hen de weg te vinden in de Beuningse samenleving.
In Nederland wonen momenteel zo’n 95.000 Oekraïense vluchtelingen.

Foto: Kinderen spelen op het Asdonckterrein


Welke herinneringen hebben de Oekraïense vluchtelingen meegedragen in hun koffers? Wat heeft de oorlog met ze gedaan? Hoe kijken ze naar de toekomst?
Die vragen willen journalist Roelant Frijns en fotograaf Inge Hondebrink beantwoorden met hun project ‘De koffers van het Asdonck’. Zij leggen de portretten en verhalen van de Oekraïense vluchtelingen en het alledaagse leven op de Beuningse noodopvanglocatie vast. Ze werken aan een fotoboek.


‘Mijn dochtertje blijft vragen wanneer we teruggaan’

Jos Bouten vertelt zijn verhaal voor de documentaire 'Wij wisten niet wat oorlog was'. Foto: beeld uit de film van cameraman Danny Vermeulen

Jos Bouten maakt als jochie spannende oorlogstijd mee in de Ooijpolder

Als jochie van 10, 12 jaar, maakt Jos Bouten in de Ooijpolder de laatste jaren van de Tweede Wereldoorlog mee. Zijn vader en broer worden opgepakt vanwege verzetsdaden. Het achtergebleven gezin belandt in september 1944 in het strijdgewoel van Market Garden en moet evacueren. In februari 1945 komt zijn zusje Mieke om bij een granaatinslag. Na de oorlog blijkt hun boerderij zwaar verwoest. Ver in de 80, vlak voor zijn dood, deed Jos Bouten zijn verhaal. Het is vastgelegd in een boek en documentaire.


‘Wij wisten niet wat oorlog was’, is de titel van de documentaire die gemaakt is over de oorlogsjaren van Jos Bouten. Hij wordt in 1933 in Ooij-Persingen geboren, in de laatste ‘groep’ van een gezin van twaalf kinderen. Vader Antoon is schoolhoofd in de Ooijpolder. Het gezin heeft inderdaad nog nooit een oorlog meegemaakt. Woonachtig vlak bij de Duitse grens krijgen ze wel de opkomst van Hitler mee. Ze zien de Duitse Joden aan de grens verschijnen, op de vlucht voor de nazi’s. Als die geld hebben, zijn ze welkom. Zo niet, dan worden ze teruggestuurd. Zijn vader besluit hen te helpen en komt zo in het verzet terecht, net als zoon Bart, één van de oudsten in het gezin.

Jos is nog te jong om dat te begrijpen. Als zijn vader en broer worden opgepakt, probeert moeder Anna het gezin zo goed mogelijk te runnen, met hulp van buren en dorpsgenoten. Jos ziet hoe zij tobt en zorgen heeft, dat blijft hem zijn leven lang bij.

Als de Amerikanen in 1944 bij Groesbeek landen, komt de Ooijpolder midden in de vuurlinie te liggen tussen geallieerden en Duitsers. Jos herinnert zich later: “We liepen door de polder om te zien, waar de Amerikanen zich hadden ingegraven en keken hoe ze de Duitsers bestreden. We hadden totaal geen idee dat het heel gevaarlijk was, wat we deden.”

Het gezin moet in oktober 1944 op last van de Amerikanen evacueren, richting Brabant. Daarna zetten de Duitsers de Ooijpolder onder water, als buffer tegen de geallieerden. Begin 1945 vinden moeder Bouten en haar kinderen onderdak bij familie in Nijmegen. Daar slaat op 3 februari 1945 het noodlot toe. Hun evacuatieadres aan de Hazenkampseweg wordt getroffen door een granaatinslag. Dochter Mieke is op slag dood, zusjes An en Beppie zijn zwaargewond.

Op 8 februari 1945, de dag dat Mieke begraven wordt, is in de omgeving Nijmegen het Rijnlandoffensief losgebarsten. Jos: “Op het Keizer Karelplein, de Groesbeekseweg en de St. Annastraat stonden colonnes met Canadezen. Tanks, carriers, kanonnen, soldaten in gevechtstenue stonden klaar om op te rukken naar het front.”

“Bij het ziekenhuis stond ons gezin te wachten op de komst van de lijkwagen. Door de herrie kon de koerier de paarden niet in bedwang houden en konden we niet naar de kerk vertrekken.” Als de kanonnen zwijgen en de colonnes richting Duitsland vertrokken zijn, kan de familie alsnog naar de kerk aan de Groenestraat om Mieke te begraven.

Eind april 1945 is de Tweede Wereld­oorlog in deze regio voorbij en kan het gezin Bouten terug naar de Ooijpolder. Hun woning is leeggeroofd en zwaar verwoest. Maar voor Jos en zijn vriendjes biedt de omgeving volop avontuur. Overal kogels, geweren en kanonnen. Munitie en kruit als speelgoed. Tot het een keer misgaat en een leeftijd­genoot zwaargewond raakt. Dan is de pret voorbij.

Er is grote blijdschap als vader Antoon en broer Bart terugkeren uit gevangenschap, maar bij beiden is er ook intens verdriet als zij horen van de dood van Mieke en de zwaargewonde zusjes.

Jos heeft gemengde gevoelens bij de terugkeer van zijn strenge vader: “Wij merkten echt wel dat papa er weer was, want de huisregels moesten weer nauwgezet nageleefd worden. Bijna twee jaar hadden we een ongekende vrijheid genoten en het was beslist niet gemakkelijk voor ons om nu zijn gezag weer te aanvaarden.”

Niet lang nadat zijn oorlogservaringen zijn vastgelegd, overlijdt Jos Bouten op 29 juli 2022, 89 jaar oud.

Het verhaal van Jos Bouten verscheen in mei 2023 in het boek ‘Oorlogsgeweld in de Ooijpolder’ van Cea van Dillen-Janssen en Ton van Dillen. Dit vormt de basis van de documentaire ‘Wij wisten niet wat oorlog was’ van regisseur Margot Schotel en cameraman Wouter Crusio. Projectleider was Martin Bosch, oud-docent geschiedenis.

De documentaire ‘Wij wisten niet wat oorlog was’ wordt in twee delen uitgezonden door Omroep Gelderland op 12 en 19 september. Inmiddels is er ook een podcast en onderwijsproject aan verbonden.


Jos Bouten (uiterst links) en zijn broer Ton na de granaatinslag op hun evaluatieadres aan de Hazenkampseweg in Nijmegen. 
Foto: particuliere collectie

Reeks boeken over oorlog in de Ooijpolder

‘Oorlogsgeweld in de Ooijpolder’ van Cea van Dillen-Janssen en Ton van Dillen maakt deel uit van een reeks van acht boeken, die afgelopen jaren zijn verschenen over gebeurtenissen in de Ooijpolder tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Deze regio was strijdtoneel tijdens de militaire operaties Market Garden in september 1944 en het Rijnlandoffensief in het voorjaar van 1945. Toch staan in de boeken niet de militaire strijd en de legers centraal, maar de belevenissen van gewone mensen. Zij maakten spannende, angstige tijden door.

In de reeks komen alle dorpen in de Ooijpolder aan bod: Beek, Ooij, Leuth, Kekerdom en Millingen.

De boeken zijn onder meer verkrijgbaar in het Vrijheidsmuseum in Groesbeek.

'Wij wisten niet wat oorlog was’

Dagboeken bieden een bijzondere, persoonlijke blik op het leven in oorlogstijd. Wereldberoemd is het dagboek van Anne Frank, maar zij is niet de enige die haar ervaringen noteert. Duizenden Nederlanders houden in deze tijd dagelijks hun belevenissen bij. De Nijmeegse oorlogsdagboeken uit de periode september 1944 tot mei 1945 vormen een uitzonderlijk grote collectie.

Drie weken lang staat de collectie centraal in de tentoonstelling ‘Jongeren in de vuurlinie’ in de Stevenskerk (1 tot en met 24 oktober). Hoe leven en overleven jongeren als zij omringd worden door oorlogs-geweld? De ervaringen van Nijmeegse jongeren toen, weerspiegelen de belevenissen van jongeren uit de oorlogsgebieden van vandaag, zoals in Oekraïne, Syrië en Afghanistan.

Vier dagen duren in september 1944 de gevechten tussen Duitsers en geallieerden om het bezit van de Waalbruggen. Tijdens de straatgevechten in het centrum en rond de toegang tot de bruggen raken duizenden Nijmegenaren in de vuurlinie. Tijdens spaarzame gevechtspauzes kunnen velen het strijdtoneel ontvluchten. De bezetter dwingt bewoners van hele straatblokken om hun huizen te verlaten. Daarna steken ze die in brand om de geallieerde opmars af te remmen.

Een groot aantal Nijmegenaren begint in deze tijd met een dagboek om de uitzonderlijke en snel veranderende gebeurtenissen vast te leggen. Zij schrijven hun angst van zich af. Nijmegen is vrij, maar nog niet bevrijd van oorlogsgeweld.
De oorlog houdt echter niet op als de bruggen in geallieerde handen zijn. Een half jaar blijft Nijmegen onder vuur liggen. Vrijwel dagelijks vallen Duitse bommen en granaten op de stad. Na de bevrijding in september 1944 komen nog meer dan duizend mensen om het leven. Militairen, maar vooral ook Nijmeegse burgers. Duizenden raken gewond. Veel dagboekschrijvers blijven ook in deze periode hun belevenissen vastleggen. Voor het onderzoek hiernaar zijn inmiddels bijna honderd dagboeken bijeengebracht. Zoveel persoonlijke verhalen over de oorlog in een gebied van zo’n acht vierkante kilometer is uniek.

In de tentoonstelling in de Stevenskerk staan Nijmeegse jongeren centraal. De dagboeken over hun ervaringen worden tot leven gebracht; niet alleen met foto’s, voorwerpen en geschriften, maar ook op een interactieve manier, met moderne presentatievormen en augmented reality (AR). Vanuit verschillende perspectieven – de jongeren zelf, hun ouders en hun leerkrachten – wordt het leven in het laatste half jaar van de oorlog in Nijmegen belicht. Het zijn emotievolle maanden: geweld, vreugde, angst, gewenning, feest vieren en het zoeken naar een nieuwe normaliteit. Vele tienduizenden geallieerde militairen leven dan tussen de Nijmegenaren. Voor hun komst telt de stad honderdduizend inwoners, nu een veelvoud daarvan. Voor de jeugd is dit een bijzondere ervaring. Kinderen worden verwend met snoep, meisjes krijgen uitnodigingen voor dansfeesten. Maar ook komen vele tientallen jongeren om het leven door Duitse bommen en granaten, en afzwaaiers van de geallieerden.

Trees Schretlen, een zeventienjarige scholier, schrijft in haar schoolagenda wat zij iedere dag meemaakt en plakt er kauwgomverpakkingen van de bevrijders naast. Ze is enthousiast over de komst van de Amerikanen en haar eerste dansfeest, maar ook bedroefd als een vriendin bij een granaatbeschieting omkomt. Haar broer Bert, zeven jaar ouder, houdt eveneens een dagboek bij. Zijn belevenissen zijn avontuurlijker. Veel families, zoals het jonge gezin van Fine Oostendorp-Eppink, leven in kelders. Echte schuilkelders zijn er nauwelijks. Kinderen zien dagenlang geen daglicht. Scholen zijn dicht. Maar de geallieerden vieren ook feesten. De Nijmeegse jongen Jan Hendriks speelt piano in De Vereeniging. Massaal is de ontlading als de Duitsers eindelijk op 5 mei capituleren. De vreugdefeestenduren dagenlang.

Ook nu zijn er Nijmeegse jongeren die getekend zijn door oorlog, vluchtelingen uit Oekraïne, Syrië en Afghanistan. Hoe leggen zij hun ervaringen vast? Dagboeken zijn nu vaak vervangen door blogs en vlogs. In de tentoonstelling zal ook hiervoor aandacht zijn. Vrij van oorlogsgeweld betekent voor hen nog niet bevrijd zijn van angst.

‘Jongeren in de vuurlinie’, 1 tot en met 23 oktober in de Stevenskerk, Stevenskerkhof 62, Nijmegen. Voor meer informatie zie: 

Jongeren in de vuurlinie: vrij, maar niet bevrijd 

Het was een waar hoogtepunt voor de kinderen en jongeren van het #Vteam: het lopen van de Nijmeegse Vierdaagse. Maar het #Vteam doet meer dan ‘alleen’ wandelen. Deze kinderen zetten zich het hele jaar in voor vrede, vrijheid en vriendschap. “We horen zoveel verhalen, dat maakt veel indruk”, vertelt Ilja (17).



Het was een Vierdaagse met pijnlijke voeten en spieren, lange dagen en vooral ook heel veel genieten. De jongeren van het #Vteam lopen sinds een aantal jaren mee, onder leiding van kindercorrespondent Tako Rietveld. Dit jaar was de 11-jarige Janne kindermarsleider. Het was haar eerste Vierdaagse.

De kinderen die voor het eerst meededen, werden onder meer begeleid door #Vteam-veteranen: jongeren die al langer deel uitmaken van het #Vteam. Zoals Ilja. Zij was in 2017 de eerste kindermarsleider van het #Vteam. In de jaren dat de Vierdaagse niet doorging, bleef het #Vteam bestaan, omdat het meer doet dan wandelen. De Nijmeegse Vierdaagse is het hoogtepunt waar de kinderen naartoe werken. Maar daar omheen is het #Vteam op allerlei manieren betrokken bij evenementen rondom vrede en vrijheid. Zo waren ze aanwezig bij de Oekraïnedag en de landelijke Veteranendag.


De jongeren hebben elkaar goed leren kennen. Als voorbereiding voor de Vierdaagse gingen ze op kamp bij het Vrijheidsmuseum in Groesbeek. Ze kregen een rondleiding in het museum en deden activiteiten met mariniers die op bezoek kwamen. Ook brachten ze een bezoek aan de Canadese oorlogsbegraafplaats. En natuurlijk werd er lekker gegeten, gelachen en ook gewandeld. Zo levert het #Vteam mooie vriendschappen op.

Ilja realiseert zich dat ze de afgelopen jaren veel heeft geleerd over het belang van vrede en veiligheid. “We hebben vaak veteranen ontmoet of mensen gesproken die een oorlog hebben meegemaakt. We horen de verhalen en nemen die mee in onze eigen rugzak”, zegt ze. Ook tijdens de Vierdaagse hebben ze veel gesprekken met elkaar, met andere lopers en met militairen die meelopen. “Mijn rugtas zit niet alleen vol met ervaringen en verhalen, maar ook met speldjes en andere souvenirs van soldaten.”

In het #Vteam liep dit jaar ook Pasha (17) uit Oekraïne mee. Hij werd 16 jaar tijdens de Vierdaagse en daarom liep hij 40 kilometer per dag. Zijn zusje Katja is pas 10 jaar en mocht nog niet meelopen. Broer en zus zijn samen in Nederland, hun ouders zijn nog in Oekraïne, waar ze zich inzetten in de oorlog. Voor Pasha en Katja is het #Vteam een warm bad waar ze zich thuis voelen. Pasha: “Het is mooi om te lopen voor vrede en vrijheid. Ik ben heel dankbaar dat we erbij mogen zijn.”

Het vfonds (nationaal fonds voor vrede, vrijheid en veteranenzorg) wil samen met #Vteam de stem van de jeugd laten horen en daarmee jong en oud inspireren om zich in te zetten voor een vreedzame samenleving en sterke democratische rechtsstaat. Dat betekent ook respectvol met elkaar omgaan en begrip hebben voor de ander. De jonge ambassadeurs, die tussen de 10 en 15 jaar zijn, haken aan bij diverse projecten die het vfonds steunt en nemen deel aan tal van activiteiten en excursies. Kinderen leren zichzelf hierdoor op zowel sociaal, cultureel als maatschappelijk niveau te ontwikkelen. #Vteam legt daarbij nieuwe verbindingen: tussen kinderen en jongeren, tussen volwassenen en jeugd en tussen organisaties.


Wij zijn Nynke, Jari, Eppo, Jeroen, Jens en de andere #Vteam-vete­ranen. In 2018 zijn we vrienden geworden tijdens de eerste oefen­wandelingen. Tijdens de coronaperiode en de lockdowns heeft het #Vteam ons er doorheen geholpen. Daar mochten we elkaar blijven zien en konden we nog steeds toffe dingen doen, zoals het kamp. Dat vergeten we nooit meer. We hebben al zoveel met elkaar meegemaakt. Onze vriendschap gaat nooit meer stuk.




Katja is dit jaar één van de ere­leden van het #Vteam. Samen met haar broer Pasha vluchtte ze voor de oorlog in Oekraine. Bij het #Vteam kan ze helemaal zichzelf zijn, alle zorgen even vergeten en vooral plezier maken. "Het leukste is dat je bij een groep kinderen hoort die elkaar allemaal willen helpen.”

De kinderen van het #Vteam steunen elkaar als ze het moeilijk hebben. Heel even was Puck haar 4Daagse medaille kwijt na de finish. "Er zijn ergere dingen", grapt Pasha die vluchtte uit Oe­kraïne. "Maar je mag de mijne hebben."

IJsjes delen met Britse militairen zorgt voor veel vrolijkheid. De kinderen van het #Vteam vragen aandacht voor vriendschap, vrede en vrijheid. Op sommige momenten komt alles samen.



"Volwassenen kunnen veel van kinderen leren", aldus teamcaptain Tako. "Kinderen zijn bijvoorbeeld veel vrijer, blijer en vrolijker dan volwassenen. Wist je dat een kind zeker 300 keer per dag lacht en een volwassene maar 15 keer? Als we meer naar kinderen zouden luisteren, zou de wereld echt een stuk mooier worden."



"Ik ben Sofie en het #Vteam betekent voor mij vooral plezier maken. Liedjes zingen onderweg, grapjes vertellen en zo maak je ook meteen vrienden. Het wandelen ging zo ook veel sneller en makkelijker. Ik ben heel trots op mezelf en alle andere kinderen. Ik heb geleerd dat ik meer kan dan ik zelf denk."


#Vteam wandelt voor vriendschap, vrede en vrijheid 


Waar een oorlog woedt, raken mensen op drift. Ze moeten vluchten omdat het te gevaarlijk wordt, de bezetter hen verjaagt, hun huis kapotgeschoten is of de omgeving onder water gezet. Hele families raken elkaar kwijt, leven in angst hoe het met hun dierbaren gaat. Dat was in de Tweede Wereldoorlog zo, dat is nu nog steeds zo.

Het Infocentrum WO2 Nijmegen wijdt er binnenkort een expositie aan, gevoed door ervaringen van de families van Henk Noordenburg in 1944 en van de Oekraïense Kateryna Nazarenko nu.

De familie Noordenburg woont in 1944 in de Betuwe. Oorspronkelijk bestaat het gezin uit vader Gerardus, moeder Margaretha en vijftien kinderen. In 1944 zijn vader en dochter Jans al overleden. De familie maakt de bevrijding van de Betuwe in alle heftigheid mee, van de landingen van parachutisten tot aan de onderwaterzetting van het gebied door de Duitsers. Ze moet dan weg.
Henk, één van de zoons beschrijft het in een brief zo:

“Jan komt in de kelder. Henk wat doen we? Ik zeg, grijp paard en wagen. Actie. Inspannen. Soldaten helpen. Zij zeggen over de Waal. Bedden, wat kleeren, brood, kinderen, moeders, Ant, Riet, Co, Toon op de wagen. Jan brengt hen weg.”

Een deel van de familie komt in de regio Nijmegen terecht, in Heumen en Appeltern. Anderen in de omgeving van Breda, de laatsten in België. Nederland is verscheurd in militaire zones, contact zoeken met andere delen van het land is moeilijk, de tele­foon functioneert nog nauwelijks. De broers en zussen sturen brieven naar alle plaatsen waar ze familieleden vermoeden. Wie leeft er nog? Wie niet? Angst. Zorgen.


Foto: Kateryna Nazarenko en haar zoon Sacha in Nijmegen.


De 40-jarige Kateryna Nazarenko heeft anno 2023 in vergelijking met de familie Noordenburg één voordeel, als je dat zo mag noemen: de mobiele telefoon. Zij en haar 18-jari­ge zoon wonen als Oekraïense vluchtelingen in Nijmegen. Haar moeder, broer en andere familie­leden bevinden zich nog in het door Rusland geteisterde thuisland. Ze kunnen in ieder geval contact met elkaar hebben. De angst en de zorgen zijn er niet echter minder om.
Kateryna:

“Nu ik hier in Nijmegen veilig ben, zie en hoor ik de berichten van de Russische bombardementen op Odessa en Mykolajiv. Mijn familie woont daar. Het emotioneert me enorm, ik ben bang en het doet zo’n pijn.’’

Kateryna en haar zoon wonen in een kleine woonruimte in Nijmegen. Wanneer ze weer terug kunnen naar Oekraīne? Geen idee. Wanneer ze haar familie weer ziet? Misschien kan haar moeder naar Nederland komen om de verjaardag van Kateryna te vieren.

Als de familie Noordenburg in 1945, na de Tweede Wereldoorlog, terugkeert naar de Betuwe, treft ze daar veel huizen verwoest aan, maar moeder, broers en zussen zijn nog in leven. Het verhaal van deze Betuwse familie staat centraal in ‘Het Mysterie’, een interactieve zoektocht voor kinderen in het Infocentrum WO2 in Nijmegen.

Daar wordt binnenkort, als weerspiegeling in de tijd, het verhaal van Kateryna Nazarenko en haar familie aan toegevoegd: een filmische expositie. Hiermee wordt een link gelegd tussen toen en nu.
Kateryna weet niet wat de toekomst haar en haar familie zal brengen, maar ze werkt graag mee aan deze dubbelexpositie. “Juist de hulp die wij als Oekraïners in Nederland krijgen maakt mij zo dankbaar. Met alle macht wil ik daarom ook meewerken aan jullie mooie project over Vrijheid in het Rijk van Nijmegen.”

Wanneer de dubbelexpositie van start gaat is nog niet duidelijk, vermoedelijk eind oktober.


Portretten van door oorlog ontwrichte gezinnen,  toen en nu

Oorlog ontwricht het normale leven. Het is een tijd van angst en geweld. Maar soms komt er een bijzondere vriendschap uit voort, zoals die tussen Albert en Theo.

Theo is een Nijmeegse jongen. In 1944 is hij 15 jaar oud. Op 22 februari van dat jaar maakt hij het bombardement op de stad mee en ruim een half jaar later de bevrijding van Nijmegen. Tijdens de zware strijd die daaraan voorafgaat, zoekt Theo contact met de Amerikaanse bevrijders. Zo ontmoet hij Albert, een parachutist van indiaanse afkomst. Hij is de eerste Mohawk bij de 82ste Airborne Divisie en behoort tot de eerste groep militairen die op 20 september de Waaloversteek maakt. Albert en Theo trekken zo’n zes weken met elkaar op en worden vrienden voor het leven.

Het verhaal van Albert en Theo wordt vanaf 1 oktober verteld tijdens een expositie in de Stevenskerk in Nijmegen, als onderdeel van de tentoonstelling ‘Jongeren in de vuurlinie’. Eerder dit jaar was de expositie over Theo en Albert te zien in het Vrijheidsmuseum.


Theo en Albert

Waar een oorlog woedt, zijn kinderen vaak als eersten het slachtoffer. Omdat ze met hun ouders en broertjes en zusjes moeten vluchten, in angst leven, honger lijden, hun ouders verliezen of zelf omkomen. Dat was in de Tweede Wereldoorlog zo, dat is nu nog steeds zo. Volgens War Child groeien anno 2023 wereldwijd 230 miljoen kinderen op in gebieden met oorlog en gewapende conflicten.

Getuigenissen van kinderen in oorlogstijd zijn terug te vinden in dagboeken, tekeningen, of zaken die te maken hebben met hun overlijden: bidprentjes, achtergebleven kledingstukken. De oorlog ontnam deze kinderen hun toekomst.

Hieronder een aantal voorbeelden die terugkomen in de expositie ‘Jongeren in de vuurlinie’, die van 1 tot en met 23 oktober te zien is in de Stevenskerk in Nijmegen. Met daarnaast een interview met Mehrzad Joussefi, 16 jaar oud, kind van vluchtelingen, over oorlog, vrijheid en zijn wensen voor de toekomst.


Honderd bommen en granaten
En ’n leger van soldaten
Verslind ik liever geheel en al
Eer ik jou vergeten zal’



Deze woorden schrijft de dan 12-jarige Annie de Vos in 1941 in het poëziealbum van een schoolvriendin. Drie jaar later, op 22 februari 1944, gaat zij vanuit school met een nichtje het stadscentrum van Nijmegen in. Voedselbonnen wegbrengen naar een oom? Een foto van het nichtje bekijken in een etalage in de Houtstraat? Peperkoek kopen bij bakker Van Belt in diezelfde straat? Niemand weet het precies.
Bommen uit Amerikaanse vliegtuigen verwoesten die middag een belangrijk deel van de Nijmeegse bovenstad. Wanhopig zoekt vader Gerard, een loodgieter uit de Hazelaarstraat, naar zijn dochter. Tevergeefs. Van Annie en haar nichtje wordt niets terug­gevonden. Haar ouders blijven verscheurd en vol verdriet achter. Annie is hun enige kind.‘Vergeet mij niet’, heeft Annie in de hoekjes van het poëziealbum geschreven.



Aan het begin van de Krayenhofflaan in Nijmegen woont de 15-jarige Ton van Lith. Zijn vader is graanhandelaar. Als Nijmegen eindelijk vrij is, wil hij de stad in. Thuis vinden ze dat niet zo’n goed idee, maar na de nodige ‘poespas’ mag hij er toch op uit. Ton ziet hoe NSB’ers, de aanhangers van de Duitsers, uit hun huizen worden gesleurd. Ze lopen over straat met borden waarop staat ‘Ik ben een ploert.’
Vlakbij zijn huis, bij de Hezelpoort, staan twee uitgebrande Duitse bussen en in de goot ligt munitie. Even verder ziet hij een kapotgeschoten Britse pantser­wagen. In zijn dagboek tekent Ton zijn ervaring met de oorlog op.


Robbie Oostendorp woont met zijn ouders, broer en zus aan de Ruisdaelstraat in Nijmegen als de Amerikanen op 17 september 1944 in Groesbeek landen. ­
Hij is tweeëneenhalf jaar oud. In de volgende dagen vallen de granaten in de buurt van zijn woning, overal vliegen huizen in brand. Na twee angstige dagen in de kelder vluchten de ouders met hun kinderen naar een schuilkelder in Bottendaal.
Als de Waalbruggen veroverd zijn, durven ze op 21 september de bevrijders te begroeten. De kleine jongen op zijn klompjes boekt veel succes bij de Amerikanen en Britten. Hij steekt zijn tong uit als je hem vraagt naar de Duitsers. De Engelsen kunnen rekenen op enthousiasme: zijn beide handjes gaan omhoog en de dreumes roept: ‘Hoera, goodbye’. Een Engelsman is ontroerd en kust hem op beide wangen. Nijmegen is vrij, maar nog niet bevrijd van oorlogsgeweld.


Sima Nabavi is een leerling van groep 8 op een basisschool voor kansarme kinderen in Kabul (Afghanistan), gerund door de stichting IEAF.
Ze heeft geen makkelijk leven. Ze lijdt aan leukemie, haar vader is overleden. Samen met haar moeder zorgt ze voor het gezin, onder meer door de verkoop van borduurstoffen. Dankzij haar doorzettingsvermogen slaagt ze op school.

Op 11-jarige leeftijd schrijft Sima een verhaal over een gekooide vredesduif die niet kan vliegen omdat zijn vleugels onderling strijd voeren. Alleen door samen te werken, leren de vleugels vliegen. Zo geeft ze haar kijk op de situatie in Afghanistan en ze maakt er zelf tekeningen bij.
In 2020 overlijdt Sima, 11 jaar oud, aan leukemie. Door de oorlog in haar land zijn er onvoldoende zorgfaciliteiten. Anders had ze nu misschien nog geleefd.

Getuigenissen van jongeren in oorlogstijd

Mehrzad Joussefi is 16 jaar oud. Geboren in Nederland, als kind van ouders die moesten vluchten. Bij de officiële opening van het Vrijheidsmuseum in Groesbeek op 5 juli toonde hij zich een bevlogen spreker over vrijheid en vrede. Een kort portret in vragen en antwoorden.



“Mijn moeder komt uit Oost-Duitsland en mijn vader uit Iran. Beiden hebben ze hun huis en haard moeten verlaten vanwege onderdrukking, oorlog en geweld.”
“Nu zit ik op school (VWO 5), ben lid van het Vteam (de jongerenorganisatie van vfonds) en reporter bij ChildPress met een internationale perskaart.”

Hebben jij of je familie te maken gehad met oorlogsgeweld?


“Ja, mijn vader heeft acht jaar lang een bloedige oorlog meegemaakt tussen Iran en Irak, waardoor hij uiteindelijk moest vluchten. Mijn moeder heeft geen oorlog meegemaakt, maar moest als 4-jarig kind de DDR ontvluchten. Ze is half Duits en half Iraans.”

“Oorlog begint als de rede ophoudt. Als een naïeve massa blindelings een oorlogszuchtige leider volgt. Vrijheid ontstaat door een vreedzame dialoog, met respect voor andermans denkbeelden en belangen. We genieten nu van vrijheid, omdat veel mensen hiervoor hebben gevochten of daarvoor zijn gestorven.”

Wat is je grootste persoonlijke wens voor de toekomst?


“Dat is om politicologie en bestuurskunde te studeren en via deelname aan de politiek een bijdrage te leveren aan een sociale en groene koers.

“Dat mensen niet meer worden beoordeeld op afkomst, maar hun toekomst. Dat iedereen meetelt, meedoet en meebeslist.
Dat we de handen ineenslaan, in plaats van te polariseren.
Tot slot ook dat de toekomst (lees jongeren) zoals Jan Terlouw zei, een plek aan de tafel krijgt, omdat we de toekomst moeten toevertrouwen aan de jongeren.”


‘Mijn grootste wens? Dat  iedereen meetelt’

Ria Rosendaal maakte als zevenjarig meisje het bombardement op Nijmegen op 22 februari 1944 mee. Nu werkt ze als vrijwilliger in het Vrijheidsmuseum. Daar leerde ze de Duitse Maria Diedenhofen kennen, die als jong meisje ooggetuige was van de bombardementen op Kleve van oktober 1944 en februari 1945. Ria sprak tijdens de officiële opening van het Vrijheids­museum op 5 juli.

“Ik werd in 1937 in Nijmegen geboren. Mijn ouders hadden een slagerij in het centrum van de stad, direct naast de kerkboog op de Grote Markt. Slagerij Martens. Ik woonde met mijn vader, moeder, oudere broer Hennie en mijn opa boven de slagerij. Ik was 3 jaar toen de oorlog begon en 7 toen het bombardement op Nijmegen plaatsvond. Vooral de brand na het bombardement en de chaos hebben vreselijk veel indruk gemaakt op mij gemaakt.”

“Toch is mijn doelstelling in mijn leven altijd geweest: vooruitkijken. Maar je kunt nooit vooruitkijken als je niet weet wat er achter je gebeurd is. En dat wilde ik ook jonge mensen laten zien. Zo kwam ik bij het Vrijheidsmuseum terecht als gids, nu zo’n 14 jaar geleden. Ik zag er de raakvlakken met mijn jeugd: het bombardement, de frontstad-periode en de bevrijding.”

“Ik ontmoette hier Maria, wij zijn allebei van dezelfde leeftijd. Zij heeft het bombardement van Kleve meegemaakt, ik dat van Nijmegen. En dat is óók het mooie van het Vrijheidsmuseum, dat onze Duitse buren net zo goed het recht hebben op hun verdriet en hoop, en om er over te praten.”

Foto: Ria Rosendaal als kind met haar vader in Nijmegen. 

“In het museum geef ik nog steeds de workshop ‘Opa’s en oma’s vertellen’. Jonge mensen laat ik zien dat je vrijheid niet zomaar krijgt maar dat je je daarvoor moet inzetten. En dat je altijd waakzaam moet zijn. En nu zoveel jaren later: wat maken de beelden van Oekraïne mij verdrietig, wat moet de bevolking mee­maken door al die vijandelijke agressie. Laten we ze steunen: geen vrede zonder vrijheid. Ik blijf hoopvol.”

JONG IN OORLOGSTIJD - NAJAAR 2023

PROGRAMMA NAJAAR 2023

Verdieping

Historische Waaloversteek nagespeeld bij Nijmegen

Muurschildering over Market Garden

‘Mijn dochtertje blijft vragen wanneer we teruggaan’

'Wij wisten niet wat oorlog was’

‘Mijn dochtertje blijft vragen wanneer we teruggaan’

Jongeren in de vuurlinie: vrij, maar niet bevrijd

#Vteam wandelt voor vriendschap, vrede en vrijheid

Portretten van door oorlog ontwrichte gezinnen, toen en nu

Theo en Albert

Getuigenissen van jongeren in oorlogstijd

‘Mijn grootste wens? Dat iedereen meetelt’

‘Oorlogskind’ Nijmegen leeft mee met Oekraïne

'Wij wisten niet wat oorlog was’